Bijgeloof heeft meestal te maken met het verlangen om greep te krijgen op onzekerheden. Vooral sporters staan bekend om het uit bijgeloof verrichten van vaste rituele handelingen voor een wedstrijd. Het werkt voor hen als een psychologisch placebo dat hen morele steun geeft. Ze hebben controle op de handelingen die ze dan uitvoeren en dat levert hen zelfvertrouwen op, wat weer moet leiden tot betere prestaties.

De meeste mensen zeggen er niet in te geloven, maar toch doen we er allemaal bewust of onbewust aan mee. We geloven misschien niet in de pot goud aan het eind van de regenboog, maar als we meespelen in de staatsloterij doen we dat wel met een vast eindcijfer, als we in afwachting zijn van een belangrijke uitslag duimen we voor een goed resultaat en als de vooruitzichten goed zijn weren we het ongeluk af door ´even af te kloppen´.

Vrijdag de dertiende geldt als een ongeluksdag. Daar gelooft uiteraard niemand in, maar toch is het aantal ziekmeldingen op die dag veel hoger dan op andere vrijdagen, wordt er veel minder getrouwd en verkopen vliegtuigmaatschappijen veel minder tickets voor vluchten op die dag. Wie zich op vrijdag de dertiende bewust is van de datum, zal het ook eerder opvallen als een zwarte kat zijn pad kruist of als ergens een ladder staat. Men is dan onbewust alerter op gevaar, waardoor er op vrijdag de dertiende juist minder ongelukken gebeuren dan op andere dagen. Als er die dag iets negatiefs gebeurt zal dat echter ook eerder worden onthouden dan op een andere dag, waardoor het lijkt alsof er vaker ongelukken gebeuren op vrijdag de dertiende.

Amerikanen zijn vaker bijgelovig dan Europeanen. Het Stress Management Center and Phobia Institute in North Carolina heeft in 2003 berekend dat 17 tot 21 miljoen Amerikanen angst hebben voor vrijdag de dertiende en dat de economisch schade van een gemiddelde vrijdag de dertiende in Amerika ongeveer 800 tot 900 miljoen dollar bedraagt. Het is mij niet bekend of het instituut heeft meegewogen dat bijgelovige mensen die bijvoorbeeld niet willen vliegen op vrijdag de dertiende, dat vermoedelijk alsnog doen op een andere dag.

Peter Brugger, neuroloog aan de universiteit van Zürich, heeft ontdekt dat bijgeloof een medische verklaring heeft. Wie een hoog dopaminegehalte heeft is eerder geneigd belang te hechten aan toeval en denkt vaker diepere betekenissen te zien waar er geen zijn. Er bestaat ook een officiële medische term voor de ziekelijke en irrationele angst voor vrijdag de dertiende: paraskevidekatriaphobia, afgeleid van de Griekse woorden Παρασκευη (paraskevi) dat vrijdag betekent en  δεκατρεις (decatreís) dat dertien betekent. En er is een therapie: volgens Donald E. Dossey, de bedenker van de medische term en als therapeut gespecialiseerd in de behandeling van irrationele angsten, ben je genezen van de fobie als je de term kan uitspreken.

zwarte kat

Over de herkomst van het volksgeloof dat vrijdag de dertiende een ongeluksdag is, doen verschillende verhalen de ronde. Volgens een christelijke verklaring is vrijdag de dag waarop Jezus werd gekruisigd, nadat hij tijdens Het Laatste Avondmaal door Judas was verraden. Hierbij waren Jezus en de twaalf apostelen aanwezig, dus dertien personen. Deze verklaring is ongeloofwaardig omdat juist in Italië, waar de rooms-katholieken zeer bepalend zijn voor de cultuur, vrijdag de zeventiende als ongeluksdag geldt, terwijl er ook diverse landen zijn waar dinsdag de dertiende de ongeluksdag is.

Niet alleen Jezus werd op een vrijdag gekruisigd. Vrijdag was bij de Romeinen en later ook in Engeland de vaste dag waarop doodvonnissen werden voltrokken. Daarmee is vrijdag nog niet per definitie een ongeluksdag voor ter dood veroordeelden. In de staat Arkansas blokkeerde rechter Wendell Griffun op een vrijdag het voornemen van de gouverneur om acht doodvonnissen te voltrekken door middel van een dodelijke injectie. Daarbij worden drie middelen in vaste volgorde geïnjecteerd: eerst een spierverslapper, dan een verdoving en tot slot een dodelijk gif. De leverancier van het dodelijk gif, McKesson, weigerde echter om het gif te leveren omdat de houdbaarheidsdatum zou verlopen op 27 april. Het bedrijf was bang aansprakelijk te zullen worden gesteld als het middel niet zou werken en werd door de rechter in het gelijk gesteld op Goede Vrijdag 14 april 2017.

De Amerikaanse schrijfster Marianne Williamson heeft geschreven dat in Scandinavische volksverhalen vrijdag de dag is waarop heksen samenkomen. Een samenkomst zou altijd bestaan uit twaalf heksen en daarbij zou de duivel als dertiende lid aanwezig zijn. Het getal dertien zou daarom een duivelsdozijn worden genoemd. Ook uit Scandinavië komt de sage waarin twaalf goden een diner hielden in Walhalla (de hemel). Plotseling kwam Loki, de god van chaos en leugens, onuitgenodigd als dertiende gast binnen en dompelde de wereld in rouw door Baldr, de god van de vreugde, te vermoorden.

Een andere verklaring die vaak wordt genoemd is de arrestatie van de Tempeliers door Philips de Schone op vrijdag 13 oktober 1307. Dit gebeurde op grond van valse beschuldigingen, maar leidde uiteindelijk tot de vernietiging van de Orde van de Tempeliers, die eigenlijk de Orde van de Arme Ridders van Christus en de Tempel van Salomo heette.

Het laatste avondmaal

Het volksgeloof dat vrijdag de dertiende een onheilsdag is, is niet oud genoeg om te kunnen worden herleid naar een bijbels verhaal, een Noorse sage of een gebeurtenis in de veertiende eeuw.. De eerste vermelding waarin vrijdag de dertiende als ongeluksdag wordt genoemd, stamt pas uit het einde van de negentiende eeuw. Het lijkt er daarom op dat vrijdag de dertiende een willekeurige combinatie is van een dag en een getal die afzonderlijk met ongeluk in verband kunnen worden gebracht en dat bovenstaande verklaringen daar pas later bij zijn gezocht.

Het is niet duidelijk waarom het getal dertien een ongeluksgetal zou zijn. Dat is overigens alleen zo in Amerika, een groot deel van Europa en in sommige landen in Azië. In andere landen gelden andere getallen als ongeluksgetal. Doorgaans komt men niet verder dan benoemen dat twaalf in de religie het perfecte getal is en dat dertien ongeluk brengt omdat het bestaat uit 12+1 (12 apostelen + Jezus, 12 heksen + de duivel, 12 goden + Loki).

Die logica volgend, zou het getal 13 ook een geluksgetal kunnen zijn, omdat het bestaat uit de som van zes en zeven. God schiep de wereld in zes dagen en voegde de zevende dag toe als heilige dag. Zes is in de wiskunde het perfecte getal, omdat het gevormd kan worden door 1+2+3, maar ook door 1x2x3. Zeven wordt als een geluksgetal gezien omdat het de som is van de heilige getallen drie en vier. Bovendien bestaan er zeven wereldwonderen, zeven hoofdzonden, zeven lichamelijke werken van barmhartigheid en zeven geestelijke werken van barmhartigheid. Het getal 13 bestaat bovendien uit 1 en 3, wat opgeteld het heilige getal vier geeft. Het is dus maar net waar je naar zoekt.

In Italië is dertien een geluksgetal en zeventien het ongeluksgetal. Dit wordt verklaard door het feit dat dit getal in Romeinse cijfers wordt geschreven als XVll. Dit kan worden omgezet in VlXl en vormt dan het woord vixi, dat in het Latijn ´ik heb geleefd´ betekent. En wie geleefd heeft is nu dood! Die verklaring is dus al net zo vergezocht als de verklaring waarom dertien een ongeluksgetal zou zijn. Sinds de filmsequel ´Friday the 13th´ wordt vrijdag de dertiende overigens ook in Italië (naast vrijdag de zeventiende) gezien als een ongeluksdag.

Soms wordt ook gewezen op het feit dat kaart 13 in de tarot verwijst naar de dood. In werkelijkheid verwees kaart 13 oorspronkelijk naar een transformatie, een verandering die juist positief bedoeld was en is de afbeelding pas veel later uitgelegd als het negatieve begrip ´dood´. Het enige argument waar eigenlijk niets tegen in te brengen is, is het feit dat het woord ´ongeluksgetal´ uit dertien letters bestaat. Dat is best mager om een getal het predicaat ongeluksgetal te geven. En toch weigeren veel sporters om rugnummer 13 te dragen en ontbreekt in veel hotels en flatgebouwen de dertiende verdieping.

tarot 13

De oudste vermelding van vrijdag de dertiende als ongeluksdag vinden we in de necrologie van de Italiaanse componist Gioachino Rossini, die in 1869 werd gepubliceerd door de Engelse journalist Henri Sutherland Edwards. Hij schreef: ´He was surrounded to the last by admiring friends; and if it be true that, like so many Italians, he regarded Fridays as an unlucky day and thirteen as an unlucky number, it is remarkable that on Friday 13th of November he passed away.´ 

Het valt hierbij op dat Edwards schrijft dat veel Italianen vrijdag als een ongeluksdag en dertien als een ongeluksgetal beschouwen, terwijl we eerder al hebben vastgesteld dat dertien juist een geluksgetal was in Italië. Waarschijnlijk is dit een invulling van Edwards, omdat dertien wel in Engeland bekend was als ongeluksgetal. Dit blijkt uit het levensverhaal van John Andrew Malketh, die in 1896 overleed.

In editie 51 van de wekelijkse advertentiekrant van het vorstendom Ratzeburg van 1896 staat geschreven dat een Londense krant de dood heeft gemeld van een 54-jarige man die vanwege zijn bijzondere inkomstenbron een vermelding in de krant verdient. John Andrew Malketh blijkt zich gedurende vijfendertig jaar, dus sinds 1861, te hebben verhuurd als veertiende persoon bij etentjes. De krant meldt dat Malketh vaak twee of drie keer per dag kon aanschuiven bij een ontbijt en daarnaast nog bij een lunch en een diner. Hij ontving hiervoor twee Pond per keer en de zaken gingen zo goed dat hij zijn baan als boekbindersknecht kon opgeven. Na zijn dood liet John Andrew Malketh een vermogen na van 20.000 Pond Sterling. Ook in Frankrijk was het getal 13 bekend als ongeluksgetal. In Parijs was in de 19e eeuw een bedrijfje gevestigd met de naam ´Le Quatorzième´ dat zich gespecialiseerd had in het leveren van een veertiende gast.

De Amerikaanse journalist Nathaniel Lachenmeyer schreef in 2004 het boek ´13´, waarin hij de geschiedenis van het bijgeloof dat vrijdag de dertiende een ongeluksdag is beschreef. Lachenmeyer meldt dat in 1881 een Amerikaanse officier begon met het op elke dertiende van een maand organiseren van een diner van dertien gangen voor een gezelschap van dertien personen. Hij noemde dit ´The Thirteen Club´ en de eerste bijeenkomst was op een vrijdag. De officier wilde hiermee aantonen dat het getal dertien geen ongeluk bracht. In Parijs werd tijdens de Tweede Wereldoorlog een soortgelijke club opgericht. De Parijse ´Club van Dertien´ bestond uit dertien leden die afkomstig waren uit de kringen van zakenlieden en hoge militairen. Het plan was om elke dertiende van de maand om 13 uur bij elkaar te komen voor een lunch in een restaurant met huisnummer 13 dat gelegen was in het 13e arrondissement. Na afloop van de eerste bijeenkomst overleed een der leden echter op de terugweg naar zijn kantoor aan een beroerte, waarna de club voor alle zekerheid direct weer werd ontbonden.

Volgens Lachenmeyer werd vrijdag de dertiende in Amerika pas echt bekend als ongeluksdag in 1907. In dat jaar verscheen het boek ´Friday the Thirteenth´ van de Amerikaanse zakenman en schrijver Thomas W. Lawson. In het boek laat een beurshandelaar Wall Street crashen op vrijdag de dertiende. Later dat jaar zou de Thomas W. Lawson, een naar hem vernoemde schoener waarin hij als zakenman veel geld had geïnvesteerd, vergaan. Dit vond plaats op zaterdag 14 december 1907 bij de Isles of Scilly, nabij Engeland, om 2:30 uur ´s nachts. In Boston, waar Lawson woonde, was het op dat moment nog steeds vrijdag de dertiende.

De eerste vermelding van vrijdag de dertiende als ongeluksdag in Nederland was in een artikel in de Leeuwarder Courant op 3 april 1896. Volgens historicus Albert van der Zeijden heeft het nog tot na de Tweede Wereldoorlog geduurd voordat vrijdag de dertiende in Nederland werd beschouwd als ongeluksdag. Hij wijt dit aan de veramerikanisering van de Nederlandse cultuur na de oorlog. Echt bekend werd vrijdag de dertiende echter pas na de griezelfilm Friday the 13th in 1980.

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.